શું તમે જોખમમાં છો? ડાયાબિટીસના( Diabetes ) 9 પ્રારંભિક લક્ષણો જાણી લો

મધુમેઘ ( Diabetes ) વિશે વિગતવાર જાણકારી: લક્ષણો, કારણો અને યોગ્ય સંચાલન

શું તમે તાજેતરમાં વધુ પડતી તરસ, વારંવાર પેશાબ જવાની જરૂરિયાત અથવા કોઈ દેખીતા કારણ વગર વજનમાં ઘટાડો અનુભવી રહ્યા છો? આ સંકેતો મધુમેઘ ( diabetes ) તરફ ઈશારો કરી શકે છે. ડાયાબિટીસ એ એક ગંભીર સ્થિતિ છે જે ત્યારે થાય છે જ્યારે તમારા લોહીમાં શુગર (ગ્લુકોઝ)નું પ્રમાણ સતત ઊંચું રહે છે. આ સ્થિતિ મુખ્યત્વે આપણી બદલાતી જીવનશૈલી સાથે જોડાયેલી છે અને જો તેને સમયસર ઓળખીને યોગ્ય રીતે સંચાલિત કરવામાં ન આવે, તો તે લાંબા ગાળે શરીરના મહત્વના અંગો જેવા કે હૃદય, કિડની, આંખો અને જ્ઞાનતંતુઓ પર ગંભીર અસર કરી શકે છે. ખાસ કરીને વડોદરા જેવા શહેરો અને સમગ્ર ગુજરાતમાં આ અંગે જાગૃતિ ખૂબ જ જરૂરી છે.

પ્રિ-ડાયાબિટીસ: ડાયાબિટીસ પહેલાંનો ચેતવણીનો સંકેત

પ્રિ-ડાયાબિટીસ એ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં લોહીમાં શુગરનું સ્તર સામાન્ય કરતાં વધુ હોય છે, પરંતુ તેટલું ઊંચું નથી હોતું કે તેને ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ તરીકે નિદાન કરી શકાય. આ તબક્કો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે તે એક ચેતવણી સમાન છે. અહીંથી જીવનશૈલીમાં સકારાત્મક ફેરફારો અપનાવીને, જેમ કે આહાર અને કસરત દ્વારા, ઘણા લોકો ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ થતો અટકાવી શકે છે અથવા તેને પાછળ ઠેલી શકે છે.

• પ્રિ-ડાયાબિટીસના સંભવિત લક્ષણો: ઘણીવાર આ સ્થિતિમાં કોઈ સ્પષ્ટ લક્ષણો દેખાતા નથી, પરંતુ કેટલાક લોકો વધુ ભૂખ લાગવી, થાક અનુભવવો, અથવા ગરદન કે બગલ જેવા ભાગોમાં ચામડી ઘેરી થવી (એકેન્થોસિસ નિગ્રિકન્સ) જેવી બાબતો નોંધી શકે છે.
• અટકાવવાના  ઉપાયો: સંતુલિત આહાર લેવો, નિયમિત શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરવી, વજન નિયંત્રણમાં રાખવું અને તણાવ ઘટાડવો એ પ્રિ-ડાયાબિટીસને ડાયાબિટીસમાં ફેરવાતો રોકવા માટેના મુખ્ય પગલાં છે.

ડાયાબિટીસ થવાની પ્રક્રિયા શું છે?

જ્યારે આપણે ખોરાક ખાઈએ છીએ, ત્યારે તેમાંથી ગ્લુકોઝ (એક પ્રકારની શુગર) બને છે, જે લોહીમાં ભળીને શરીરના કોષો સુધી પહોંચે છે. આ ગ્લુકોઝ કોષોમાં પ્રવેશીને ઊર્જા પૂરી પાડે તે માટે ઇન્સ્યુલિન નામના હોર્મોનની જરૂર પડે છે, જે સ્વાદુપિંડ (પેન્ક્રિયાસ) દ્વારા બનાવવામાં આવે છે. ડાયાબિટીસની સ્થિતિમાં:

1. ટાઇપ-૧ ડાયાબિટીસ: શરીર પૂરતું ઇન્સ્યુલિન બનાવતું નથી અથવા બિલકુલ બનાવતું નથી.
2. ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ: શરીર ઇન્સ્યુલિન બનાવે છે, પરંતુ તેનો અસરકારક રીતે ઉપયોગ કરી શકતું નથી (જેને ‘ઇન્સ્યુલિન રેઝિસ્ટન્સ’ કહે છે) અથવા સમય જતાં ઇન્સ્યુલિનનું ઉત્પાદન ઘટાડી દે છે.

આ બંને સ્થિતિમાં, ગ્લુકોઝ કોષોમાં પ્રવેશવાને બદલે લોહીમાં જમા થવા લાગે છે, જેના કારણે બ્લડ શુગરનું સ્તર વધી જાય છે.

ડાયાબિટીસના મુખ્ય પ્રકારો

ટાઇપ-૧ ડાયાબિટીસ

આ ઓટોઇમ્યુન સ્થિતિ છે, જે મોટે ભાગે બાળકો અને યુવાનોમાં જોવા મળે છે. જેમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ભૂલથી ઇન્સ્યુલિન બનાવતા કોષો પર હુમલો કરી તેમને નષ્ટ કરે છે. આ પ્રકારના ડાયાબિટીસ માટે ઇન્સ્યુલિન ઇન્જેક્શન લેવા અનિવાર્ય છે.

ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ

આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે અને મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં (90% થી વધુ) જોવા મળે છે. તે મુખ્યત્વે જીવનશૈલીના પરિબળો જેવા કે વધુ પડતું વજન, શારીરિક શ્રમનો અભાવ, અને અસ્વાસ્થ્યકર આહાર સાથે સંકળાયેલ છે. ભારતમાં અને ખાસ કરીને ગુજરાતમાં યુવા વયે પણ ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે.

ગર્ભાવસ્થા ડાયાબિટીસ (જેસ્ટેશનલ ડાયાબિટીસ)

આ પ્રકારનો ડાયાબિટીસ અમુક સ્ત્રીઓને ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન થાય છે. જોકે તે સામાન્ય રીતે પ્રસૂતિ પછી મટી જાય છે, પરંતુ તે ભવિષ્યમાં માતા અને બાળક બંને માટે ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ થવાનું જોખમ વધારે છે.

ડાયાબિટીસનું નિદાન કઈ રીતે થાય છે? ( diagnosis )

ડોક્ટર લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને કેટલાક રક્ત પરીક્ષણોના આધારે ડાયાબિટીસનું નિદાન કરે છે. મુખ્ય પરીક્ષણોમાં સમાવેશ થાય છે:

• ફાસ્ટિંગ બ્લડ શુગર (FBS): ઓછામાં ઓછા 8 કલાક ભૂખ્યા રહ્યા પછી લોહીમાં ગ્લુકોઝનું સ્તર માપવામાં આવે છે. (સામાન્ય રીતે 126 mg/dL કે તેથી વધુ ડાયાબિટીસ સૂચવે છે).
• પોસ્ટપ્રેન્ડિયલ બ્લડ શુગર (PPBS): ભોજન લીધાના 2 કલાક પછી ગ્લુકોઝનું સ્તર માપવામાં આવે છે. (સામાન્ય રીતે 200 mg/dL કે તેથી વધુ ડાયાબિટીસ સૂચવે છે).
• HbA1c (ગ્લાયકેટેડ હિમોગ્લોબિન): આ ટેસ્ટ છેલ્લા 2-3 મહિનાના સરેરાશ બ્લડ શુગર સ્તરનો ખ્યાલ આપે છે. (સામાન્ય રીતે 6.5% કે તેથી વધુ ડાયાબિટીસ સૂચવે છે).
• ઓરલ ગ્લુકોઝ ટોલરન્સ ટેસ્ટ (OGTT): ગ્લુકોઝનું દ્રાવણ પીવડાવ્યા પછી નિયત સમયે બ્લડ શુગર માપવામાં આવે છે.

જો તમને ડાયાબિટીસનું જોખમ હોય (દા.ત. કુટુંબમાં ઇતિહાસ, વધુ વજન), તો નિયમિત આરોગ્ય તપાસ કરાવવી હિતાવહ છે.

ડાયાબિટીસના સામાન્ય લક્ષણો (symptoms)

જો નીચેનામાંથી એક અથવા વધુ લક્ષણો જોવા મળે, તો તબીબી સલાહ લેવી જોઈએ:

• વારંવાર તરસ લાગવી.
• વારંવાર પેશાબ જવું પડવું, ખાસ કરીને રાત્રિ દરમિયાન.
• ખૂબ ભૂખ લાગવી.
• કોઈ સ્પષ્ટ કારણ વગર વજન ઘટવું.
• અતિશય થાક લાગવો.
• દ્રષ્ટિ ઝાંખી થવી.
• ઘા રુઝાવામાં વધુ સમય લાગવો.
• વારંવાર ચેપ લાગવો (જેમ કે ચામડી, પેઢા અથવા પેશાબની નળીઓનો ચેપ).
• હાથ કે પગમાં ઝણઝણાટી થવી અથવા ખાલી ચડી જવી.

ડાયાબિટીસ માટેના જોખમી પરિબળો

કેટલાક પરિબળો ડાયાબિટીસ થવાની શક્યતા વધારી શકે છે:

• કૌટુંબિક ઇતિહાસ: માતા-પિતા, ભાઈ કે બહેનને ડાયાબિટીસ હોવો (ખાસ કરીને ભારતીય વસ્તીમાં આ એક મોટું જોખમ છે).
• વધારે વજન અથવા મેદસ્વીતા: ખાસ કરીને પેટના ભાગે વધુ ચરબી હોવી.
• શારીરિક નિષ્ક્રિયતા: નિયમિત કસરતનો અભાવ, બેઠાડુ જીવનશૈલી (જે વડોદરા જેવા શહેરી વિસ્તારોમાં સામાન્ય છે).
• અયોગ્ય આહાર: પ્રોસેસ્ડ ફૂડ, વધુ પડતી ખાંડ અને ચરબીવાળા ખોરાકનું વધુ સેવન.
• ઉંમર: 45 વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમર (જોકે હવે યુવાનોમાં પણ ટાઇપ-૨ ડાયાબિટીસ વધી રહ્યો છે).
• અન્ય સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓ: હાઈ બ્લડ પ્રેશર, લોહીમાં કોલેસ્ટ્રોલ કે ટ્રાઇગ્લિસરાઇડનું ઊંચું પ્રમાણ, પીસીઓએસ (PCOS) ધરાવતી સ્ત્રીઓ, અથવા જેમને ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન ડાયાબિટીસ થયો હોય.

ડાયાબિટીસનું સંચાલન: નિયંત્રણ અને સારવાર

ડાયાબિટીસને સંપૂર્ણપણે મટાડી શકાતો નથી, પરંતુ યોગ્ય સંચાલન દ્વારા તેને નિયંત્રણમાં રાખીને સ્વસ્થ જીવન જીવી શકાય છે. તેના મુખ્ય પાસાઓ છે:

દવાઓ

ડોક્ટરની સલાહ મુજબ, જરૂરિયાત પ્રમાણે ગોળીઓ (જેમ કે મેટફોર્મિન) અથવા ઇન્સ્યુલિન ઇન્જેક્શન લેવા. ડોક્ટરની સલાહ વિના દવા બંધ કરવી કે બદલવી નહીં.

આરોગ્યપ્રદ આહાર

આ સૌથી મહત્વનું પાસું છે.

• શું ખાવું: તાજા ફળો (મર્યાદિત માત્રામાં), લીલા શાકભાજી, આખા અનાજ (જેમ કે બાજરી, જુવાર, ઘઉંના ફાડા, બ્રાઉન રાઇસ), કઠોળ, અને ઓછી ચરબીવાળા ડેરી ઉત્પાદનો.
• શું ટાળવું: વધુ પડતી ખાંડવાળા પીણાં, મીઠાઈઓ, મેંદાવાળા ઉત્પાદનો, તળેલા ખોરાક અને પ્રોસેસ્ડ ફૂડ.
• ગુજરાતી ભોજનમાં ફેરફાર: સફેદ ભાતને બદલે બ્રાઉન રાઈસ કે બાજરી/જુવાર જેવા આખા અનાજ પસંદ કરો. તળેલા નાસ્તાને બદલે શેકેલા કે બાફેલા વિકલ્પો (જેમ કે ઢોકળા, મુઠીયા) લો. ભોજનમાં શાકભાજી અને કઠોળનો વપરાશ વધારો. ભોજનની માત્રા (portion control) પર ધ્યાન આપો.

નિયમિત કસરત

અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછી 150 મિનિટ મધ્યમ તીવ્રતાની કસરત કરવી જરૂરી છે. ચાલવા ઉપરાંત, સ્વિમિંગ, સાયકલિંગ, ડાન્સ અથવા ઘરમાં રહીને કરી શકાય તેવા યોગાસનો પણ ફાયદાકારક છે. કસરત નિયમિત કરવી મહત્વપૂર્ણ છે.

બ્લડ શુગરનું નિયમિત નિરીક્ષણ

ડોક્ટરની સલાહ મુજબ ઘરે ગ્લુકોમીટરથી અને નિયમિત લેબોરેટરી તપાસ દ્વારા બ્લડ શુગરનું સ્તર તપાસતા રહેવું.

નિયમિત આરોગ્ય તપાસ

ડાયાબિટીસ લાંબા ગાળે આંખો (રેટિનોપેથી), કિડની (નેફ્રોપથી), અને જ્ઞાનતંતુઓ (ન્યુરોપથી) ને અસર કરી શકે છે. તેથી, નિયમિતપણે આંખોની તપાસ, કિડની ફંક્શન ટેસ્ટ, અને પગની તપાસ કરાવવી અત્યંત જરૂરી છે. હૃદયરોગનું જોખમ પણ વધતું હોવાથી બ્લડ પ્રેશર અને કોલેસ્ટ્રોલ નિયંત્રણમાં રાખવું.

પગની કાળજી

દરરોજ તમારા પગ તપાસો, કોઈ ઘા, ફોલ્લા કે લાલાશ નથી તે જુઓ. પગને સ્વચ્છ અને સૂકા રાખો. યોગ્ય માપના અને આરામદાયક પગરખાં પહેરો.

તણાવ વ્યવસ્થાપન

તણાવ બ્લડ શુગરને અસર કરી શકે છે. ધ્યાન, યોગ, ઊંડા શ્વાસ લેવાની કસરતો અથવા તમારી પસંદગીની પ્રવૃત્તિઓમાં સમય પસાર કરીને તણાવ ઓછો કરો.

ધૂમ્રપાન અને દારૂ ટાળો

આ બંને વસ્તુઓ ડાયાબિટીસની જટિલતાઓનું જોખમ વધારે છે.

માનસિક સ્વાસ્થ્ય

ડાયાબિટીસ જેવી લાંબા ગાળાની બીમારી સાથે જીવવું માનસિક રીતે પડકારજનક હોઈ શકે છે. નિરાશા, ચિંતા કે હતાશા અનુભવાય તો કુટુંબ, મિત્રો અથવા તમારા ડોક્ટર સાથે વાત કરવામાં અચકાવું નહીં.

ડાયાબિટીસ સાથે સ્વસ્થ જીવન

ડાયાબિટીસનું નિદાન થવાનો અર્થ એ નથી કે તમે સામાન્ય જીવન જીવી શકતા નથી. યોગ્ય જાણકારી, સ્વ-કાળજી, નિયમિત તબીબી દેખરેખ અને સકારાત્મક અભિગમ સાથે, તમે ડાયાબિટીસને સારી રીતે સંચાલિત કરી શકો છો અને એક લાંબુ, સ્વસ્થ અને સક્રિય જીવન જીવી શકો છો. તમારા ડોક્ટર અને ડાયેટિશિયનની સલાહને અનુસરો અને તમારી સંભાળમાં સક્રિય ભાગીદાર બન