આપણા દેશમાં દર ત્રીજું મૃત્યુ હૃદય સંબંધિત બીમારીઓને લીધે થાય છે, જે એક ચિંતાજનક બાબત છે હાર્ટ એટેક (Heart attack). હાર્ટ એટેકના સામાન્ય લક્ષણોમાં છાતીમાં તીવ્ર દુખાવો, અસામાન્ય થાક અને શ્વાસ લેવામાં તકલીફનો સમાવેશ થાય છે. જો કે, ઘણી વખત આ લક્ષણો એટલા હળવા હોય છે કે લોકો તેને સામાન્ય ગણીને અવગણે છે, જે આગળ જતાં ગંભીર પરિણામો લાવી શકે છે. તેથી, હાર્ટ એટેક વિશે યોગ્ય માહિતી હોવી અને સમયસર યોગ્ય પગલાં ભરવા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જો આપણે આ રોગને ગંભીરતાથી લઈએ અને તેના વિશે જાગૃત રહીએ, તો ઘણાં અમૂલ્ય જીવો બચાવી શકાય છે.
હાર્ટ એટેક (Heart attack) શું છે? એક ગંભીર પરિસ્થિતિ
હાર્ટ એટેક, જેને તબીબી ભાષામાં માયોકાર્ડિયલ ઇન્ફાર્ક્શન (Myocardial Infarction) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, એક એવી પરિસ્થિતિ છે જે ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે હૃદય સુધી લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓમાં (Coronary Arteries) અવરોધ આવે છે. આ ધમનીઓ હૃદયના સ્નાયુઓને ઓક્સિજન અને પોષક તત્વો પૂરા પાડે છે. જ્યારે આ ધમનીઓમાં કોઈ કારણસર રુકાવટ આવે છે, ત્યારે હૃદયના અમુક ભાગોમાં ઓક્સિજનની માત્રા ઘટી જાય છે. જો આ અવરોધ લાંબા સમય સુધી રહે તો, હૃદયના તે ભાગના ટિશ્યુ (કોષો) મરવા લાગે છે. આ કોષોનું મૃત્યુ એ જ હાર્ટ એટેક તરીકે ઓળખાય છે. હાર્ટ એટેક એક ગંભીર તબીબી કટોકટી છે અને તાત્કાલિક સારવારની જરૂર પડે છે. સમયસર સારવાર ન મળે તો તે જીવલેણ પણ સાબિત થઈ શકે છે. હૃદય એ આપણા શરીરનું એક અત્યંત મહત્વનું અંગ છે, જે સતત કામ કરતું રહે છે અને સમગ્ર શરીરમાં લોહીનો પુરવઠો જાળવી રાખે છે. તેથી, હૃદયની કોઈપણ સમસ્યાને ગંભીરતાથી લેવી જોઈએ.
હાર્ટ એટેક શા માટે થાય છે? મુખ્ય કારણો અને જોખમી પરિબળો
હાર્ટ એટેક થવાના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, પરંતુ સૌથી સામાન્ય કારણ ધમનીઓમાં કોલેસ્ટ્રોલ અથવા ચરબીના ગઠ્ઠા (પ્લેક – plaques) જમા થવાની પ્રક્રિયા છે, જેને એથરોસ્ક્લેરોસિસ (atherosclerosis) કહેવાય છે. આ પ્લેક ધીમે ધીમે ધમનીઓની અંદરની દિવાલો પર જમા થાય છે, જેના કારણે ધમનીઓ સાંકડી થઈ જાય છે અને લોહીનો પ્રવાહ અવરોધાય છે.
- પ્લેકનું ફાટવું અને લોહીનો ગઠ્ઠો બનવો: જ્યારે આ પ્લેક અચાનક ફાટી જાય છે, ત્યારે તેના પર લોહીના ગઠ્ઠા (clot) બનવાની શક્યતા વધી જાય છે. આ ગઠ્ઠો ધમનીને સંપૂર્ણપણે બંધ કરી શકે છે, જેના કારણે હૃદયના સ્નાયુઓ સુધી લોહી પહોંચવાનું બંધ થઈ જાય છે અને હાર્ટ એટેક આવે છે.
આ ઉપરાંત, કેટલાક જોખમી પરિબળો (risk factors) પણ હાર્ટ એટેકનું જોખમ વધારે છે:
- ધૂમ્રપાન: ધૂમ્રપાન એ હૃદય રોગનું એક મુખ્ય કારણ છે. તે ધમનીઓને નુકસાન પહોંચાડે છે અને લોહીના ગઠ્ઠા બનવાની શક્યતા વધારે છે.
- ખોટું ખાન-પાન: ચરબીયુક્ત, તળેલું અને વધારે મીઠું વાળું ભોજન લેવાથી શરીરમાં કોલેસ્ટ્રોલનું સ્તર વધે છે, જે ધમનીઓમાં પ્લેક જમા થવામાં મદદ કરે છે.
- તણાવ: લાંબા સમય સુધી રહેતો માનસિક તણાવ પણ હૃદય પર ખરાબ અસર કરે છે અને હાર્ટ એટેકનું જોખમ વધારે છે.
- ડાયાબિટીસ (મધુપ્રમેહ): ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં હૃદય રોગ થવાની શક્યતા સામાન્ય લોકો કરતાં ઘણી વધારે હોય છે.
- હાઈ બ્લડ પ્રેશર (ઉચ્ચ રક્તચાપ): હાઈ બ્લડ પ્રેશર ધમનીઓની દિવાલો પર વધારાનું દબાણ લાવે છે, જેના કારણે તે નબળી પડી શકે છે અને પ્લેક જમા થવાની પ્રક્રિયા ઝડપી બને છે.
- વધતી ઉંમર: ઉંમર વધવાની સાથે હૃદય રોગનું જોખમ પણ વધે છે.
- પારિવારિક ઇતિહાસ: જો તમારા પરિવારમાં કોઈને નાની ઉંમરે હૃદય રોગ થયો હોય, તો તમને પણ તેનું જોખમ વધારે રહે છે.
- સ્થૂળતા અને બેઠાડુ જીવનશૈલી: શારીરિક પ્રવૃત્તિનો અભાવ અને વધારે વજન પણ હૃદય રોગના જોખમને વધારે છે.
હાર્ટ એટેક (Heart attack) અને કાર્ડિયાક અરેસ્ટમાં શું ફરક છે? ભ્રમણા દૂર કરો
ઘણા લોકો હાર્ટ એટેક અને કાર્ડિયાક અરેસ્ટને એક જ માને છે, પરંતુ આ બંને પરિસ્થિતિઓ અલગ છે, જો કે તે એકબીજા સાથે સંબંધિત હોઈ શકે છે.
-
હાર્ટ એટેક: હાર્ટ એટેક ત્યારે થાય છે જ્યારે હૃદયના અમુક ભાગમાં લોહીનો પ્રવાહ રૂંધાઈ જાય છે, જેના કારણે હૃદયના સ્નાયુઓને ઓક્સિજન મળતો નથી અને તે નુકસાન પામે છે. આ લોહીનો પ્રવાહ મોટે ભાગે ધમનીઓમાં પ્લેક જમા થવાને કારણે અટકે છે. હાર્ટ એટેક એ એક “સર્ક્યુલેશન” (લોહીના પરિભ્રમણ)ની સમસ્યા છે. હાર્ટ એટેક દરમિયાન હૃદય સામાન્ય રીતે ધબકતું રહે છે, પરંતુ તેના સ્નાયુઓને પૂરતું લોહી મળતું નથી.
-
કાર્ડિયાક અરેસ્ટ: કાર્ડિયાક અરેસ્ટ એ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં હૃદય અચાનક ધબકવાનું બંધ કરી દે છે. આ મોટે ભાગે હૃદયની વિદ્યુતીય પ્રવૃત્તિમાં ખલેલ પડવાને કારણે થાય છે, જેના કારણે હૃદય લોહીને અસરકારક રીતે પમ્પ કરી શકતું નથી. કાર્ડિયાક અરેસ્ટ એ એક “ઇલેક્ટ્રિકલ” (વિદ્યુતીય) સમસ્યા છે. જ્યારે હૃદય ધબકવાનું બંધ કરી દે છે, ત્યારે મગજ અને શરીરના અન્ય મહત્વપૂર્ણ અંગો સુધી લોહી પહોંચતું નથી, જેના કારણે થોડી જ મિનિટોમાં વ્યક્તિ બેભાન થઈ જાય છે અને જો તાત્કાલિક સારવાર ન મળે તો મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે.
મહત્વની વાત એ છે કે કાર્ડિયાક અરેસ્ટ ઘણીવાર હાર્ટ એટેકના થોડી મિનિટો બાદ પણ આવી શકે છે. હાર્ટ એટેકના કારણે હૃદયના સ્નાયુઓને નુકસાન થાય છે, જે હૃદયની વિદ્યુતીય પ્રવૃત્તિને અસ્થિર કરી શકે છે અને કાર્ડિયાક અરેસ્ટનું કારણ બની શકે છે. તેથી, આ બંને પરિસ્થિતિઓમાં તફાવત સમજવો ખૂબ જ જરૂરી છે, કારણ કે તેમની તાત્કાલિક સારવારની પદ્ધતિઓ અલગ હોય છે. કાર્ડિયાક અરેસ્ટમાં તાત્કાલિક CPR (કાર્ડિયોપલ્મોનરી રિસસિટેશન) અને ડિફિબ્રિલેશન (હૃદયને ઇલેક્ટ્રિક શોક આપવો) ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
6 હાર્ટ એટેક ના લક્ષણો- સમય છે તો જીવન છે, તાત્કાલિક ધ્યાન આપો
હાર્ટ એટેકના (Heart attack) લક્ષણો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ અલગ હોઈ શકે છે, અને કેટલીકવાર તે ખૂબ જ સૂક્ષ્મ પણ હોઈ શકે છે. જો કે, કેટલાક સામાન્ય લક્ષણો છે જેની જાણકારી હોવી ખૂબ જ જરૂરી છે:
- છાતીમાં દબાણ અથવા તેજ દુખાવો: આ હાર્ટ એટેકનું સૌથી સામાન્ય લક્ષણ છે. દર્દીને છાતીમાં ભારે દબાણ, જકડાઈ જવું, દુખાવો, બળતરા અથવા ભરાઈ જવાની લાગણી થઈ શકે છે. આ દુખાવો થોડી મિનિટો સુધી રહી શકે છે અથવા વારંવાર થઈ શકે છે.
- ડાબા હાથ, પીઠ, ખભામાં દુખાવો: છાતીનો દુખાવો ઘણીવાર શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાઈ શકે છે, જેમ કે ડાબો હાથ, પીઠનો ઉપરનો ભાગ, ખભા, જડબા અથવા ગરદન.
- ઊલટી અથવા થાક લાગવો: કેટલાક લોકોને છાતીમાં દુખાવા સાથે અથવા દુખાવા વગર પણ ઊલટી જેવું લાગવું અથવા અસામાન્ય થાકનો અનુભવ થઈ શકે છે. ખાસ કરીને મહિલાઓમાં આ લક્ષણ વધુ જોવા મળે છે.
- શ્વાસ લેવામાં તકલીફ: શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થવી અથવા હાંફ ચઢવો એ પણ હાર્ટ એટેકનું લક્ષણ હોઈ શકે છે, ખાસ કરીને જ્યારે તે છાતીના દુખાવા સાથે હોય.
- ઠંડો પરસેવો: અચાનક ઠંડો પરસેવો થવો, ચામડી ભીની અને ચીકણી લાગવી એ પણ ગંભીર સંકેત હોઈ શકે છે.
- ગભરામણ: અચાનક ગભરામણ થવી અથવા બેચેનીનો અનુભવ થવો પણ હાર્ટ એટેકના લક્ષણોમાં સામેલ છે.
સાયલન્ટ હાર્ટ એટેક: જ્યારે લક્ષણો હોય છે ખૂબ જ હળવા
કેટલાક લોકોમાં “સાયલન્ટ હાર્ટ એટેક” પણ થઈ શકે છે. આમાં હાર્ટ એટેકના લક્ષણો એટલા હળવા હોય છે કે દર્દીને ખ્યાલ પણ નથી આવતો કે તેને હાર્ટ એટેક આવ્યો છે. આ ખાસ કરીને ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં વધુ જોવા મળે છે, કારણ કે ડાયાબિટીસ નર્વ ડેમેજ (ચેતાને નુકસાન) કરી શકે છે, જેના કારણે દુખાવાની સંવેદના ઓછી થઈ જાય છે. સાયલન્ટ હાર્ટ એટેક પણ હૃદયને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને ભવિષ્યમાં ગંભીર સમસ્યાઓ ઊભી કરી શકે છે. તેથી, જો તમને કોઈ અસામાન્ય લક્ષણો લાગે, ભલે તે હળવા હોય, તો પણ ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જરૂરી છે.
જે લોકો જોખમમાં છે: કોને રહેવું જોઈએ વધુ સાવધાન?
કેટલાક ચોક્કસ જૂથના લોકોમાં હાર્ટ એટેકનું જોખમ સામાન્ય લોકો કરતાં વધારે હોય છે. આ જૂથના લોકોએ વધુ સાવધાન રહેવું જોઈએ અને નિયમિત આરોગ્ય તપાસ કરાવવી જોઈએ:
- ૪૫ થી વધારે ઉંમરના પુરુષો અને ૫૫ થી વધારે ઉંમરની મહિલાઓ: ઉંમર વધવાની સાથે હૃદય રોગનું જોખમ કુદરતી રીતે વધે છે.
- જેમના માતા-પિતા અથવા ભાઈ-બહેનને હૃદય રોગ થયો હોય: જો તમારા નજીકના પરિવારના સભ્યોને નાની ઉંમરે હૃદય રોગ થયો હોય, તો તમને પણ તેનું જોખમ વધારે રહે છે. આ આનુવંશિક કારણોસર હોઈ શકે છે.
- ધૂમ્રપાન કરનારા લોકો: ધૂમ્રપાન એ હૃદય રોગ માટેનું એક મોટું જોખમી પરિબળ છે. ધૂમ્રપાન છોડવું એ હૃદયના સ્વાસ્થ્ય માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગલાંઓમાંનું એક છે.
- ઊંચું કોલેસ્ટ્રોલ, બ્લડ શુગર અથવા બ્લડ પ્રેશર ધરાવતા લોકો: આ ત્રણેય પરિસ્થિતિઓ ધમનીઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને હાર્ટ એટેકનું જોખમ વધારે છે. તેમનું નિયંત્રણ કરવું ખૂબ જ જરૂરી છે.
- સુસ્ત જીવનશૈલી જીવતા લોકો: જે લોકો શારીરિક રીતે નિષ્ક્રિય રહે છે અને કસરત નથી કરતા તેમને હૃદય રોગનું જોખમ વધારે હોય છે. નિયમિત કસરત હૃદયને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદ કરે છે.
- સ્થૂળતા ધરાવતા લોકો: વધારે વજન અથવા મેદસ્વીપણું પણ હૃદય પર વધારાનું દબાણ લાવે છે અને હૃદય રોગનું જોખમ વધારે છે.
હાર્ટ એટેકની તપાસ કેવી રીતે થાય છે? તબીબી નિદાનની પ્રક્રિયા
જો કોઈ વ્યક્તિને હાર્ટ એટેકના લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક તબીબી સહાય લેવી જોઈએ. ડૉક્ટર નિદાન કરવા માટે કેટલીક તપાસ કરી શકે છે:
- ECG (ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રામ): આ એક સરળ અને ઝડપી તપાસ છે જે હૃદયના વિદ્યુતીય પ્રવૃત્તિને રેકોર્ડ કરે છે. હાર્ટ એટેકના કારણે હૃદયના સ્નાયુઓને થયેલું નુકસાન ECG પર ચોક્કસ ફેરફારો તરીકે દેખાઈ શકે છે.
- ટ્રોપોનિન ટેસ્ટ: આ એક લોહીની તપાસ છે જે લોહીમાં ટ્રોપોનિન નામના પ્રોટીનની માત્રા માપે છે. જ્યારે હૃદયના સ્નાયુઓને નુકસાન થાય છે, ત્યારે આ પ્રોટીન લોહીમાં ભળે છે. ટ્રોપોનિનનું ઊંચું સ્તર હાર્ટ એટેક સૂચવે છે.
- Echo (ઇકોકાર્ડિયોગ્રામ): આ એક અલ્ટ્રાસાઉન્ડ તપાસ છે જે હૃદયની તસવીરો બનાવે છે. તેનાથી હૃદયની પમ્પ કરવાની ક્ષમતા અને હૃદયના વાલ્વની કાર્યક્ષમતા વિશે માહિતી મળે છે. હાર્ટ એટેકના કારણે હૃદયના સ્નાયુઓને થયેલું નુકસાન પણ આ તપાસમાં જોઈ શકાય છે.
- એન્જીયોગ્રાફી: આ એક વિશેષ પ્રકારની એક્સ-રે પ્રક્રિયા છે જેમાં ધમનીઓમાં એક ડાઈ (રંગ) દાખલ કરવામાં આવે છે. આ ડાઈ એક્સ-રે પર ધમનીઓને સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છે, જેનાથી કઈ ધમનીમાં અવરોધ છે તે જાણી શકાય છે. આ તપાસ મોટે ભાગે હાર્ટ એટેકની સારવારની યોજના બનાવવા માટે કરવામાં આવે છે.
ફર્સ્ટ એડ – ઘરમાં હોવ તો શું કરશો? તાત્કાલિક પગલાં જીવન બચાવી શકે છે
જો કોઈ વ્યક્તિને હાર્ટ એટેકના લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક યોગ્ય પગલાં લેવા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. સમયસર કરવામાં આવેલી મદદ વ્યક્તિનું જીવન બચાવી શકે છે:
- તરત જ એમ્બ્યુલન્સ બોલાવો: વિલંબ કર્યા વિના તાત્કાલિક 108 નંબર પર ફોન કરીને એમ્બ્યુલન્સ બોલાવો. તબીબી મદદ જેટલી જલ્દી મળશે તેટલું સારું રહેશે.
- દર્દીને બેસાડી દો, શાંત રાખો: દર્દીને આરામદાયક સ્થિતિમાં બેસાડો અથવા અર્ધ-બેઠેલી સ્થિતિમાં લાવો. તેને શાંત રહેવા માટે કહો અને ગભરાવા ન દો.
- એલર્જી ન હોય તો એક એસ્પિરિન ચબાવી લો: જો દર્દીને એસ્પિરિનથી કોઈ એલર્જી ન હોય તો તેને એક સામાન્ય એસ્પિરિનની ગોળી ચાવવા માટે આપો. એસ્પિરિન લોહીના ગઠ્ઠાને બનતા અટકાવવામાં મદદ કરે છે.
- શ્વાસ બંધ હોય તો તરત CPR શરૂ કરો: જો દર્દી બેભાન થઈ જાય અને શ્વાસ લેવાનું બંધ કરી દે તો તરત જ CPR (કાર્ડિયોપલ્મોનરી રિસસિટેશન) શરૂ કરો. જો તમને CPR કેવી રીતે કરવું તે ખબર ન હોય તો એમ્બ્યુલન્સના કર્મચારીઓ તમને ફોન પર માર્ગદર્શન આપી શકે છે. CPR હૃદય અને મગજમાં લોહીનો પ્રવાહ જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે જ્યાં સુધી તબીબી મદદ ન પહોંચે.
હાર્ટ એટેકની સારવાર: આધુનિક તબીબી પદ્ધતિઓ
હાર્ટ એટેકની સારવારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય હૃદયના સ્નાયુઓને વધુ નુકસાન થતું અટકાવવું અને લોહીના પ્રવાહને પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે. સારવારની પદ્ધતિ હાર્ટ એટેકની ગંભીરતા અને સમય પર આધાર રાખે છે:
- દવાઓથી: હાર્ટ એટેકની તાત્કાલિક સારવારમાં કેટલીક દવાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે:
- એસ્પિરિન: લોહીના ગઠ્ઠા બનતા અટકાવે છે.
- બીપી અને કોલેસ્ટ્રોલની દવાઓ: ભવિષ્યમાં હાર્ટ એટેકનું જોખમ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
- લોહીના ગઠ્ઠા ઓગાળનારી દવાઓ (થ્રોમ્બોલિટીક્સ): જો એન્